1. The making of parchment

The making of parchment

Medieval recipe explained

  

The making of parchment

I shall begin with a general overview of the process of parchment making. For this purpose using a recipe from the twelfth century. This can be considered as essentally the basic process, one that I and others in other lands still use. Variations on this will be described later.

To begin with we must know the material used in the preparation: slaked lime (calcium carbonate). Indeed the definition of parchment is: a skin treated with slaked lime which is dried in a stretched way.

This cooled slaked lime retains the ability to work into materials for some time. An animal skin immersed for a month in slaked lime will be considerably digested. This characteristic of lime was first discovered as far back as the third century ans its use is unchanged from the middle ages to the present time.

How parchment was prepared before mediaeval times is uncertain. It is thought that salt and flour made acid in water was used but there is also the probability that chicken or dog excrement was used, and who knows what else!

The basic technique

Take goatskins (1) and stand them in water for a day and a night. Take them and wash them till the water runs clear (2). Take an entirely new bath and place therein old lime (calcem non recentem) and water mixing well together to for a thick cloudy liquor. Place the skins into this, folding them on the flesh side. Move them with a pole two or three times each day, leaving them for eight days (and twice as long in winter) (3).

Next you must withdraw the skins and unhair them (4). Pour off the contents of the bath and repeat the process using the same quantities, placing the skins in the lime liquor, and moving them once each day over eight days as before (5).

Then take them out and wash them well until the water runs quite clean (6). Place them in another bath with clean water and leave them for two days (7).

Then take them out, attach the cords and tie them to the circular frame (8). Dry, then shave them with a sharp knife, after which, leave for two days out of the sun…(9) moisten with water and rub the flesh side with powdered pumice (10). After two days wet it again by sprinkling with a little water and fully clean the flesh side with pumice so as to make it quite wet again (11). Then tighten up the cords, equalise the tension so that the sheet will become permanent. Once the sheets are dry, nothing further remains to be done (12).

Schedula diversarium artium 

Theophilus Presbyter. Early twelfth century

Britisch Museum MS. Harley 3915, fol. 128r

So much then concerning the basic process, in the following article the history of parchment making will be discussed.

Meanwhile here is the manufacture process in diagram form.

1. 'Take goatskins'

Not only goatskins but calfskins are perfectly suitable. In the Netherlands the two sorts have always been in use. In Italy and France sheepskin has been, and still is much in use. How fresher the skin how easier it is to clean, especially from blood. We notice how difficult it is to remove coagulated blood when handling a skin from an animal that has not been slaughtered or bled. The parchmentmaker can, however, make use of this effect, producing a veined parchment which can be very beautiful. This is not much used by restorers as the iron in the blood may eventually have an effect on the skin. The skin from an unborn calf, or one that is born dead, a small lamb or young goat provides the best material for parchment being supple, soft and yet quite strong. For this the Germans use the term 'Jungfernpergament'. 

Sheep

Goat

Calf

2. 'and stand them in water for a day or a night. Take them and wash them until the water runs clear'

The skins are throughly soaked and swell up. The lime can then penetrate deeply into the skin. The salt that is rubbed into the skin whilst it is being flayed is washed out, as well as dirt and blood particles. A poorly treated skin must first have the fat and any remainig flesh removed. If this is not done then there will be ugly spots where the blood has soakes into the skin. Where too much flesh or fat is left on the skin then the lime cannot penetrate evenly. The intention is that at this stage, the swallon skin must have a regular open structure across the entire area.

3. 'Take an entirely new bath and place therein old lime (calcem non recentem) and water mixing well together to form a thick cloudy liquor. Place the skins into this, folding them on the flesh side. Move them with a pole two or three times each day, leaving them for eight days(and twice as long in winter).'

The lime penetrates the skin and at first attacks the soft parts. This is the fat and the albumen in and around the hair follicles, loosening the hair. The follicle is the spot in the skin where the hair grows. The lime also works into the albumen-rich parts which exist between the fibres of the skin. Soluble chalk deposits are formed. According to other recipes where old lime is mentioned it is more then likely that this refers to lime already used for removing hair. Unknown before the middle ages, and for a long time after, this forms natrium sulphide, a cemical that speeds up the process of unhairing and having a deeper penetration. The fleshside must be turned outward so that the lime can penetrate more easily. It is only possible to smeer the wet and swollen fleshside of the skin with lime. It is folded double with the fleshside on the inside and laid in a closed vat. The skins will then still remain damp enough for the hair to be removed without the hair getting into contact with the lime as happens with a lime bath. This is a particulary good method for removing clean wool from sheepskin. The recipe specifically mentions 'mixing well' because the lime must work evenly over the entire skin.

4. 'Next you must withdraw the skins and unhair them.'

The skin is laid on a beam. This is a half round stem that stands at an angle to the ground. Using a blunt, concave knife the hair can be easely scraped from the skin which is laid over the wood and moved as necessary. It is important that as much as possible is removed including the sweat pores, hair roots, sebaceous glands and surrounding materials. If this is not properly carried out the skin can quickly deteriorate, or become hard and with too much fat, cause ugly flecks.

            Using a sharp defleshing knife all the remaining fat and fat membranes (hypodermis) are removed. Finally the skin is thoroughly rinsed until the water remains clear.

5. 'Pour off the contents of the bath and repeat the process using the same quantities, placing the skins in the lime liquor, and moving them once each day over eight days as before.'

The skin, which is now laid with the hair side open, is ready to take new, fresh and stronger lime. The skill is in preparing the bath so that, depending on the skin sort and the temperature, as much as possible of the remaining substances can be freed from the skin, rather than the skin fibres.

6. 'Then take them out…'
The skin is again laid across the beam and scraped clean on both sides.

7. '…and wash them untill the water runs quite clean. Place them in another bath with clean water and leave them for two days.'

The cleaning process is continued. The skin is "reasonably" clean because not all the lime must be removed, as the parchment must retain an even white tint over the entire surface. Also a skin without lime cannot remain damp for long without the risk of deterioration.

8. 'Then take them out, attach the cords and tie them to the circular frame.'

The ropes and cords were tied to the skin and kept streched with stones, balls of parchment, sticks or with string, today rustfree metal clamps are also used.

The generally square, wooden frames also contain holes to contain wooden pegs, the backs of which have a groove where a looped cord can be held in position. By turning the peg, the tension can be increased to the required amount. It is essential for the further preparation of the parchment that this tensioning takes place, otherwise the skin becomes extremely hard. One can see strips of semitransparent parchment in petshops sold for dogs to chew on. By tensioning the skin the characteristic layered translucency appears. The skin fibres are drawn into a two dimensional layer, held together by the remaining underlying material. This gives parchment its inherent strength. This in opposition of leather, which is not streched and where the fibres remain three dimensional. The space between the fibres which exist trough the acid curing process gives leather a certain suppleness. In addition the stretching makes the parchment less transparent whilst retaining a yellow-white colour. This gives rise to the term drawn-white parchment. In contrast, when parchment is prepared for drums then the wet skin is laid on a curved metal plate, sometimes overlaid with a plastic sheet. The skin then dries naturally without any tension and is then completely transparent. This transparency can also be seen in the pieces used for dogs to chew on.

Kettle drums are made in this manner for example. In the middle ages this transparent parchment was sometimes used for windows. In the countryside in the eastern part of The Netherlands one can still sometimes see small panes of parchment. The hairside which is laid against the plastic or metal during the drying out stage is completely smooth and transparent. This characterisic is very much appreciated by the drummers when using hands and fingertips.

9. 'Dry, then shave them with a sharp knife, after which, leave for two days out of the sun…'

The skin is now further treated to make the skin even cleaner and more supple and to prepare the parchment for its eventual use. Using a not sharp half moon knife the tensioned skin is firmly scraped in order to remove the remaining water. The same knife is used to make the fleshside as clean and smooth as possible. Chalk is rubbed into the fleshside using a pumice stone. By this means the parchment is kneaded and evened out. The cords are continually being tightened and the parchment gradually becomes thinner with an overall increase in the surface area. The still damp areas are drawn into the chalk as are any still remaining soluble pieces in the skin. The chalk helps to make the colour even.  

After a few days the chalk and other debris can be removed from the surface using the half moon knife. Finally the half moon knife, sharpened and then given a burr on one side, is used as a scraper to remove a thin horny layer from the surface of the hair side. When this is carried out both sides have the same characteristics and with the parchment being thinner can be used for restoration purposes, a quality also much in demand with calligraphers.

10. '…moisten with water and rub the flesh side with powdered pumice.'

Indeed it is the flesh side that requires so much attention. This side must be continually scraped until an open, velvet like structure is obtained.

11. 'After two days wet it again by sprinkling with a little water and fully clean the flesh side with pumice so as to make it quite wet again.'
I have experienced this aspect of being very important indeed. By making the flesh side slightly damp over small areas at a time, only the remaining fibres absorb the moisture. These then come loose from the underlayer which remains dry. There is a difference in tension so that the wet fibres are easy removable with pumice and chalk. The flesh side now gains its velvety surface.To make the surface smooth again it is only necessary to wipe it with a damp cloth, making the fibres lie flat.

12. 'Then tighten up the cords, equalise the tension so that the sheet will become permanent. Once the sheets are dry, nothing further remains to be done.'

Finally the half moon knife, sharpened and then given a burr on one side, is used as a scraper to remove a thin horny layer from the surface of the hairside. When this is carried out both sides have the same characteristics and with the parchment being thinner can be used for restoration purposes, a quality also much in demand with calligraphers. 

Uit de vuile geschiedenis van perkament en zijn schone toepassingen

Biotex vol enzymen reinigt. Het verwijdert eiwit- en vetvlekken. Weet u wat ook een zuiverende enzymenbom is? Hondenstront. Lipase verteert vetten, trypsine breekt eiwitten af, amylase zet zetmeel gedeeltelijk om in suikers; alle drie enzymen aangemaakt door de alvleesklier. En reken maar dat men vroeger de reinigende werking ervan kende.

In de eerste plaats de bewerkers van huiden door de eeuwen heen, tot in het begin van de 20^ste eeuw. “Hondenstront wordt ook door de leerlooiers gebruikt, net als duivenpoep.”  “ Bij de verwerking (…) moeten de arbeiders de hondenstront met de hand op de huiden smeren. Dat wordt gedaan om het leer te “purificeren” (…) en van die term is het woord “pure” (hondenstront) afkomstig. De uitwerpselen hebben een samentrekkend middel en zijn zeer alkalisch, ze hebben, om met de woorden van mijn informant te spreken, “reinigende” eigenschappen. Als de hondenstront in het vlees (vleeszijde HdG), en de nerf van de huid is gewreven, en als de huid aldus gereinigd, is opgehangen om te worden gedroogd, dan verwijderen de uitwerpselen in feite al het vocht.”

De strontjutters hadden hun eigen stadswijken en “verkochten de verzamelde hondenpoep aan de leerlooiers, die de uitwerpselen gebruikten om de kalkbrij weg te halen die ze weken eerder op de huiden hadden gesmeerd om de vacht te verwijderen. Een proces dat als ‘de onaangenaamste klus in het hele productieproces’ wordt beschouwd, zoals een van de looiers zei.” (Deze gegevens uit: Johnson p. 20 en 262. Hij gebruikt aanhalingen van Henri Mayhew uit 1851).
De strontjutters verdienden goed. Men hield de groep besloten om de verdiensten veilig te stellen. Tot rond 1900 werd volop met hondenstront in de leerlooierijen gewerkt. Tot rond 1910 toen de enzymen industrieel gemaakt werden.

Een prachtige illustratie van het gebruik van de uitwerpselen van die wandelende chemische fabriekjes is die uit het handschrift uit 1505 dat ligt in de bibliotheek van Krakau (Behem). In het midden zien we het poepende hondje. En op de voorgrond de huidenbewerker die op de boom een huid schoon schraapt. Maar erbij zit een kennelijk uitrustende kaartspelende man met een mand en een schepje. En dan zien we, ons oog over de voorstelling gaand, via het poepende hondje, in de poort een man, temidden van kippen op weg naar de stad op de achtergrond, met net zo’n mand en net zo’n schep. Het is duidelijk: hier zien we stadse hondenstrontjutters ten dienste van de leerlooier (garbaze = leerlooier). Begrijpelijk ook voor zo’n geurende plek: een ommuurde plaats, buiten de stad, met een waterputtende man, want gespoeld moest er worden! (Verg. Reed p.94). Doorgaans lag een leerlooierij op een minimum vastgestelde afstand van een stad, met een heersende stadse wind (zien we dat aan de richting van de vlaggetjes?). Zo hebben eens archeologen die resten van een looierij vonden, kunnen bepalen dat er en in welke richting en op welke afstand een woonplaats moest hebben gelegen, die ze ook daadwerkelijk vonden. (Reed p. 95).

Hou nou maar op, je hebt het over leerlooiers, maar waar blijft onze perkamentmaker, denkt u. Was dat ook zo’n stinkende hondenmestgraaier? Nee toch, die oogverblindende manuscripten … dat kan toch niet!

De Joodse traditie noemt ook mest van honden. Daarnaast de fermentatie met plantaardige sappen en meel (Ryder). “Verschillende methodes van ontharing schijnen te zijn gebruikt bij de Joden, mogelijk op verschillende momenten. In hoofdzaak komen ze hierop neer: weken in water om bacteriële werking op gang te brengen, behandeling met poep (bacteriën) en fermentering met plantaardige sappen en meel.” (p. 394). Menahem Haran bespreekt uitvoerig de bereiding van huiden voor Bijbelse Rollen in Oosters en Westers Jodendom van Qumran tot in de Hoge Middeleeuwen. Hij noemt uitdrukkelijke de rol van hondenmest: “Als aanvulling van ‘zouten’, vermelden de (Rabbijnse  verslagen) die blijkbaar bedoeld was voor de fermentering en voor het zacht maken van de huid.” “Het gebruik van hondenmest voor bereiden van huiden is ook aangeven in de Talmud  en was wijd verspreid in de Middeleeuwen en in alle Islamitische landen, …” [p. 16]. Zo ook in Haran 1991, p. 36 Het is uit die oude traditie die stamt van ver voor onze jaartelling dat de methodes van perkament maken naar Europa zijn gekomen. Veelal via Andalusie met de vruchtbare contacten van de Arabieren met de Joden.

Armeens recepten spreken van duivenmest: “En als de huid groot is en hard en erg droog, neem dan duivenpoep en maak een mengsel en laat de droge huid erin en laat hem drie dagen, dan is hij soepel. Of neem samengeperste afgeroomde melk (yoghurt) en doe net zo.” En een tweede: “ … En was de grote huid van de lijm af en maak dun water met duivenmest en leg de huid erin. En haal hem na twee of drie dagen eruit en was hem goed en herhaal dat nog eens.” (Matenadaran, Yerevan, recept M 6924, 118a-119a, in de marge, 18^de eeuw).

Er is nu geen looierij in de wereld die niet de industrieel vervaardigde enzymen, vanaf ongeveer 1910, gebruikt. Evenzo gebruiken  perkamentmakerijen vaak die enzymen. In Israel zag ik in de werkplaats van Jacob een zak met de poeder enzymen staan. In Brazilië is het in de grote perkamentwerkplaats, merkte ik aldaar, een normaal gebruik. Zo ook in die van Tsjechië. Menig perkamentmaker echter houdt zijn werkplaats, begrijpelijk, gesloten voor vreemden. Ieder heeft zijn eigen geheimen. Dat geeft verschillen. Zozeer dat perkament op de tast thuis te brengen is bij een perkamentmaker. Je kunt eigenlijk ook niet zonder een ‘schoonmaakmiddel’.

Perkament, een halfproduct.

Wat tot nu besproken is, is de eerste fase van leerbereiding en perkament maken. De leerlooier gaat na de eerste schoonmaakfase over naar de tweede fase, het eigenlijke looien en verandert de huid in een onomkeerbaar spanningloos product. De perkamentmaker stopt met zijn baden. Hij spant de natte, geschoonde huid strak op een raam. Dat moet hij wel, anders krijgen we een keiharde, ineengeschrompelde, donkere, halftransparante huid. Legt hij deze huid in die harde staat en ook de uiteindelijk geheel afgewerkte huid, het perkamenten vel, weer in het water dan keert deze terug naar het eind van de eerste fase, het is dus een omkeerbaar proces. Kauwbotten van honden bestaan uit in elkaar gedraaide huid aan het eind van de eerste fase, keihard, maar wanneer de hond erop kauwt wordt hij soepel.

           Om de vier gevolgen van de niet opgespannen huid voor te zijn, moet de perkamentmaker de huid niet alleen opspannen, maar ook, wil hij mooi soepel perkament maken, deze als een fysiotherapeut te lijf gaan. Met een halfrond bot mes moet hij met zijn volle gewicht de huid uitdrukken, kneden, en oprekken, zodat hij soepel wordt en de transparantie die op bepaalde plaatsen optreedt, omdat het dier daar wat ruimer in zijn vel zat, verdwijnt en de gehele huid wit wordt. Perkament noem je daarom ook wel witgetrokken huid. De pergamano-techniek, met een bolletjes pen witte lijnen maken in een papieren vel, is door Spaanse nonnen ontwikkeld op perkament! Maar dat wil zeggen, wanneer je de huid niet uitrekt en in een heel natte ruimte op een gebogen plaat neerlegt zodat hij heel langzaam droogt en dan niet de kans krijgt ineen te krimpen, de hele huid transparant wordt. Altenburger Pergament- und Trommelfellfabrik in Altenburg is daar een meester in. Nergens zag ik zulk mooi transparant kalfsperkament. Ze staan op de komende beurs in de Pieterskerk.

Ook duidelijk is dat dit transparante perkament niet soepel kan zijn. Maar dat is voor allerlei toepassingen ook niet gewenst. Denk aan schaduwpoppen gemaakt van perkament. Die mogen niet zomaar ombuigen, wajangpoppen bijvoorbeeld. In veel landen worden schaduwpoppen gemaakt: Turkije, India, Thailand en China. Vaak mooi beschilderd. Ook waaiers moeten hun vorm houden. Trommelhuiden zijn vaak transparant en paukenvellen altijd. In de Doelen in Rotterdam, zittend boven bij het orgel, kunnen we mooi zien of er pauken met natuurvellen of kunststofvellen gekozen zijn. De natuurvellen hebben witte plekken aan de rand: de plaatsen waar de paukenist het vel raakt en dus het vel wit heeft uitgerekt.

Maar we hebben intussen wel een truc geleerd: niet spannen om de transparantie te verkrijgen. En wat deed Edwards of Halifax ? “Having chosen a skin with a firm grain, take off with a sharp knife all the loose spongy part of the flesh, then soak the part tob e ornamented with water, in which a small quantity of pearl ash has been dissolved, till it is thoroughly wet, afterwards press it very hard, and it become transparant.” Ik heb gevarieerd. Ik nam een natte huid en klemde een plek tussen twee schijven en spande daarna de huid op het spanraam. Na droging had ik een transparant venster in de verder witgetrokken huid. De transparante plek  beschilderde Edwards aan de binnenkant en gebruikte de huid voor de nu unieke boekbanden. Hij vroeg er patent op aan (patent 1462 van 1785. In te zien in Rijswijk, de Octrooiraad).

Opgespannen, mooi wit getrokken huid is zonder de ‘fysiotherapeutische behandeling’, vrij stug . Altenburg spant de huiden op ramen mooi wit getrokken, maar doet dan verder niets.  Het is passend voor trommelvellen. Die moeten zo elastisch mogelijk blijven. Zo ook voor elke bespanning. Op wandpanelen, poederzeven in de apotheek, grote bonenzeven op de boerderij. Ook in de Braziliaanse perkamentfabriek worden de huiden gespannen op geperforeerde metalen ramen zoals een looierij die heeft en in een droogkamer geschoven. Je voelt de afwijkende soepelheid. Maar zij voegen iets aan het laatste bad toe om die soepelheid te verkrijgen. En dat doet ook Tsjechië. Maar die fabriek is dan ook een onderdeel van de Bata leer- en schoenenfabrieken in Otrokovice. Het perkament van de laatste is zo anders dat je het geen echt perkament meer   kunt noemen. Het natte vel wordt met spijkers met een houten dopje op een groot houten bord gespijkerd om te drogen. Het is overigens heel geschikt materiaal voor boekbinden.

Ik ken eigenlijk maar een perkamentmaker die in die laatste fase volgens de traditie te werk gaat of liever ging, want hij is met pensioen en heeft geen opvolger. Dat is Wildbrett in Bobingen, Zuid-Duitsland. Hij is voor mij de maestro onder de perkamentmakers. Ik zag hem bezig met het vlijmscherpe halve maansmes, de hoge tonen producerend die alle eeuwen door in dit soort werkplaatsen hebben geklonken. Van de droge, opgespannen huid, schaaft hij aan de haarkant met dit mes het dunne hoornachtige laagje af, waardoor de huid soepeler wordt en tegelijk de mooie gele kleur tevoorschijn haalt. Inkt en pigmenten kunnen zich direct hechten aan de huid. Wanneer je dan nog met een doekje met azijn de laatste kalk weghaalt, heb je perkament in al zijn schoonheid.

Wildbrett is ook de enige die geaderd kalfsperkament maakte. Het in de huid gestolde bloed van een kadaver geeft die adering. Aan die huiden is nu misschien alleen nog te komen met een deal in een destructiebedrijf. Het vakgeheim is: zo’n huid mag na het villen niet gezouten worden; het zout zou het bloed verspreiden over de huid. Hij moet zonder vouwen gedroogd worden. Dan pas volgen de gewone handelingen, kalkbad enzovoort.

Wat zou het mooi zijn wanneer een perkamentbedrijf, hoe klein ook, in Nederland van de grond komt.

Noten

1.         Steven Johnson. Londen, spookstad. Hoe een cholera epidemie de wetenschap, de steden en de moderne wereld veranderde. Vertaald door Janet van der Lee. Amsterdam, Meulenhoff 2006.

2.         Mayhew, Henri. London Labour and the London Poor. Herdruk Penguin, 1985.

3.         Menahem Haran. ’Bible Scrolls in Eastern and Western Jewish Communities from Qumran to the High Middle Ages.’ In: Hebrew Union College Annual, Vol 56, 1985, pp. 21-62.

4.         Menahen Haran. ‘Technological Heritage in the Preparation of Skins for Biblical Texts in the Medieval Oriental Jewry.’ In: Pergament. Geschichte – Struktur – Restaurierung – Herstellung. Hrsg. von Peter Rueck. Sigmaringen, Thorbecke, 1991, pp. 35-43.

5.         Baltazar Behem. Codex Picturatus. 1505. Biblioteka Jagiellonska, Krakau. Afgebeeld bij Buecher: Die alten Zunftordnungen der Stadt Krakau. Plaat XIV. Wenen 1889.

6.         Ryder Michael L., ‘Parchment, its History, Manufacture and Composition.’ In: Society of Archivist Journal, April 1964, pp. 391-399.

7.         R. Reed. Ancient Skins, Parchments and Leathers. Seminar Press, London and New York, 1972.

Book art fair

Boekkunstbeurs Pieterskerk Leiden, Netherlands
3 en 4 November 2012, organized by www.stichting-handboekbinden.nl

People use our products for various projects. Tiny books bound in eal skin to hang on a necklace, frog leather to bind a book about birds eating frogs, chicken feet to glue on the heel of a shoe.